Κλασική Ακρόπολη (479-323 π.Χ.)
Την κλασική εποχή άρχισε ένα νέο και μεγαλεπήβολο οικοδομικό πρόγραμμα στην Ακρόπολη. Η επιφάνεια του βράχου καλύφθηκε από τα τεχνητά άνδηρα των ιερών. Ο νέος Παρθενώνας μετατράπηκε σε σύμβολο δύναμης της πόλης. Καινούργιο τείχος χτίστηκε και η είσοδος της Ακρόπολης μεταμορφώθηκε ριζικά με τα Προπύλαια. Τα ερείπια του αρχαίου ναού της Αθηνάς (αρχαίου νεώ) που είχαν διατηρηθεί ως θύμηση των Περσικών πολέμων, κατεδαφίστηκαν. Σύμφωνα με μαρτυρία του Ξενοφώντα κάηκαν το 405 π.Χ. Τη θέση τους πήρε το Ερέχθειο. Παράλληλα κτίστηκαν και διάφορα άλλα βοηθητικά κτήρια και ιερά. Τα έργα όμως στην Ακρόπολη έμειναν ημιτελή (κυρίως τα Προπύλαια) με το ξέσπασμα του Πελοποννησιακού Πολέμου.
Γενική άποψη της Ακρόπολης κατά τους κλασικούς χρόνους. Κάτω δεξιά τα Προπύλαια, η στοά της Βραυβρωνίας Αρτέμιδος με σχήμα "Γ", η Χαλκοθήκη και ο Παθενώνας με το Ερέχθειο.
Ο Παρθενώνας (447-432 π.Χ.)
Ο Παρθενώνας ήταν ναός αφιερωμένος στην Αθηνά Παρθένο. Η κατασκευή του άρχισε το 447 π.Χ. με διαταγή του Περικλή στο πλαίσιο ενός γενικότερου οικοδομικού προγράμματος στην Ακρόπολη. Αρχιτέκτονες υπήρξαν ο Ικτίνος και ο Καλλικράτης. Επιστάτης του όλου έργου και κυρίως του γλυπτικού διάκοσμου ήταν ο γλύπτης και φίλος του Περικλή, Φειδίας. Ο Παρθενώνας είναι ένας μοναδικός δωρικός ναός που ενσωματώνει με απόλυτη επιτυχία και τον ιωνικό ρυθμό.
Είναι γνωστό. ότι στο δυτικό δωμάτιο, τον οπισθόδομο, φυλασσόταν ο θησαυρός και τα χρήματα της Αθηναϊκής Συμμαχίας, που την εποχή εκείνη βρισκόταν σε πλήρη ακμή. Επίσης το διάσημο χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς που βρισκόταν στον κυρίως ναό ήταν επενδεδυμένο με το χρυσάφι των συμμαχικών πόλεων. Αυτό αποδεικνύει ότι ο Παρθενώνας εκτός από σημαντικός ναός, λειτουργούσε και ως θησαυροφυλάκιο της Αθηναϊκής Συμμαχίας, εμπεριέχοντας πλούτο, τον οποίο η Αθήνα είχε οικειοποιηθεί κατά μεγάλο μέρος από τους συμμάχους.
Γενική άποψη του Παρθενώνα από τα βορειοανατολικά.
Ο Παρθενώνας από τα βορειοδυτικά. Στο αέτωμα η διαμάχη Αθηνάς-Ποσειδώνα.
Άποψη του πρόναου, βγαίνοντας από τον σηκό.
Η ανατολική όψη του Παρθενώνα. Στο αέτωμα απεικονίζεται η γέννηση της θεάς Αθηνάς και στις μετόπες η Γιγαντομαχία.
Τα Προπύλαια (437-432 π.Χ.)
Την κατασκευή των Προπυλαίων ανέλαβε ο αρχιτέκτονας Μνησικλής το 437 π.Χ. Το αρχικό σχέδιο (συμμετρικότητα της νότιας πτέρυγας με τη βόρεια) δεν ολοκληρώθηκε λόγω του Πελοποννησιακού πολέμου. Το κεντρικό κτήριο των Προπυλαίων αποτελείται από δύο τμήματα εκ των οποίων το ανατολικό είναι πιο υπερυψωμένο. Αξιόλογο είναι το γεγονός ότι παρά την εξωτερική καθαρά δωρική εμφάνιση, οι έξι εσωτερικοί κίονες ήταν ιωνικοί. Μπροστά από τη νότια πτέρυγα βρίσκεται ο μικρός ιωνικός ναός της Αθηνάς Νίκης (427/6-424/3 π.Χ.). Στην βόρεια πτέρυγα κυριαρχεί το ορθογώνιο κτήριο της Πινακοθήκης όπου σύμφωνα με τον Παυσανία υπήρχαν πολλά αξιόλογα έργα ζωγραφικής (κυρίως του Πολύγνωτου) που δυστυχώς σήμερα έχουν χαθεί.
Άποψη από δυτικά. Στα δεξιά, ο ναός της Αθηνάς Νίκης και στα αριστερά η Πινακοθήκη.
Άποψη από νοτιοδυτικά με τον ναό της Αθηνάς Νίκης. Δεξιά, η στοά της Βραυρωνίας Αρτέμιδος.
Ο ναός της Αθηνάς Νίκης με τον βωμό του (424/3 π.Χ.).
Το εσωτερικό του κεντρικού κτηρίου των Προπυλαίων με τους ιωνικούς κίονες.
Η ανατολική πλευρά των Προπυλαίων. Αριστερά, η στοά της Βραυρωνίας Αρτέμιδος.
Το Ερέχθειο (421-406 π.Χ.)
Το Ερέχθειο αποτελεί τον ιερότερο τόπο λατρείας στην Αθήνα. Εκεί λατρεύονταν εκτός από την Αθηνά, ο Ποσειδώνας, ο Ήφαιστος, ο Κέκροπας (ο μυθικός πρώτος βασιλιάς της Αθήνας) και οι τοπικοί ήρωες Ερεχθέας και Βούτης. Όλη η ιστορία της πόλης συμπυκνωνόταν σε αυτό το σημείο. Απομεινάρια της διαμάχης μεταξύ Αθηνάς και Ποσειδώνα για την κυριότητα της πόλης είναι η ελιά που χάρισε η θεά στην πόλη και βρίσκεται στα δυτικά του κτηρίου, και τα ίχνη της τρίαινας του Ποσειδώνα στον βράχο απ’ όπου ανέβλυσε αλμυρό νερό. Ακόμα, κάτω από την βόρεια πρόσταση του Ερεχθείου βρίσκεται η τρύπα όπου σύμφωνα με τον μύθο κατοικούσε το ιερό φίδι του Εριχθόνιου. Σε ένα από τα εσωτερικά δωμάτια φυλασσόταν το πανάρχαιο (ακόμα και για τότε) ξύλινο άγαλμα της Αθηνάς (ξόανο) για το οποίο λεγόταν ότι είχε πέσει στη γη (ως ένδειξη της παλαιότητάς του). Μπροστά του έκαιγε η περίφημη “άσβεστος λυχνία”.
Το σημείο που χτίστηκε το Ερέχθειο δεν είναι καθόλου τυχαίο καθώς εκεί βρισκόταν και το Μυκηναϊκό ανάκτορο με όλα τα ιερά του. Το κύριο χαρακτηριστικό του Ερεχθείου, είναι η νότια πρόσταση των Καρυάτιδων, οι κίονες δηλαδή με τη μορφή γυναικών. Στον χώρο που περιέκλειαν θεωρούσαν ότι υπήρχε ο τάφος του Κέκροπα. Λίγο πιο δυτικά του Ερεχθείου βρισκόταν, στον ίδιο περίβολο, το Πανδρόσειο, μικρή στοά αφιερωμένη στη νύμφη Πάνδροσο, κόρη του Κέκροπα.
Άποψη από βόρεια. Κυριαρχεί η ιωνική βόρεια πρόσταση, ενώ δεξιά πίσω από τον περίβολο είναι το Πανδρόσειο.
Η ανατολική πλευρά. Στις αρχές του 19ου αιώνα ο πρώτος από δεξιά κίονας, όπως επίσης και μία από τις Καρυάτιδες, αποσπάστηκαν από τον λόρδο Έλγιν και βρίσκονται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο. Στη θέση τους υπάρχουν αντίγραφα.
Δυτική άποψη του Ερεχθείου. Στο κέντρο η ιερή ελιά της Αθηνάς. Δεξιά οι Καρυάτιδες της νότιας πρόστασης.
Άλλα κτήρια
Πάνω στην Ακρόπολη υπήρχαν και διάφορα άλλα βοηθητικά κτήρια, ιερά και βωμοί. Τα βασικότερα αυτών είναι: η στοά της Βραυρωνίας Αρτέμιδος, η Χαλκοθήκη, τα ιερά του Πολιέου Διός και του Πανδίονος, και το Αρρηφόριο.
Το Αρρηφόριο ήταν ένα τετράγωνο κτίσμα στο βορειοδυτικό μέρος της Ακρόπολης. Ήταν ο τόπος κατοικίας των δύο Αρρηφόρων, δύο κοριτσιών ηλικίας 7-11 ετών, που επιλέγονταν κάθε χρόνο για να υφάνουν τον Πέπλο της Αθηνάς με τον οποίο κάλυπταν το ξόανο της θεάς κατά τη γιορτή των Παναθηναίων. Επίσης κατά τη διάρκεια των Αρρηφορίων κουβαλούσαν τα Ιερά Σκεύη (άρρητα-φέρειν). Ήταν κατασκευασμένο από πωρόλιθο και είχε τέσσερις πλευρές με μήκος 12,5 μέτρα η κάθε μία. Στην νότια πλευρά όπου και η κεντρική είσοδος, υπήρχε κιονοστοιχία με δύο ή τέσσερις δωρικούς κίονες. Στα δυτικά, υπήρχε μία τειχισμένη αυλή όπου οι Αρρηφόρες έπαιζαν και ονομαζόταν Σφαιρίστρα των Αρρηφόρων. Πολύ σημαντικό ρόλο στο κτήριο αλλά και στις γιορτές τις οποίες εξυπηρετούσε, ήταν η σκαλισμένη στην βόρεια πλαγιά της Ακρόπολης κλίμακα η οποία συνέδεε το Αρρηφόριο με την πόλη. Από αυτήν την κλίμακα γινόταν η «Κάθοδος των Αρρηφόρων» κατά τα Αρρηφόρια.
Το ιερό της Βραυρωνίας Αρτέμιδος (προστάτιδα των λεχώνων). Λειτουργούσε ως παράρτημα πιθανότατα του μεγάλου ιερού στη Βραυρώνα Αττικής. Είχε στοά σχήματος "Γ" όπου φυλάσσονταν τα αναθήματα των πιστών. Στην αυλή του υπήρχε πιθανότατα ένας ναός αφιερωμένος στη θεά.
Η Χαλκοθήκη αποτελούσε χώρο φύλαξης των πολυάριθμων χάλκινων αναθημάτων (αγάλματα, όπλα, σκεύη) που προσέφεραν οι πιστοί στην Αθηνά. Επιγραφή που βρέθηκε εκεί αναφέρει ότι όλα αυτά τα αντικείμενα ανήκουν στη θεά.
Το ιερό του Πολιέου Διός. Σε αυτό πραγματοποιούνταν θυσίες βοδιών κατά τους εορτασμούς των Διιπολίων. Για τον λόγο αυτό, κατά τους αρχαϊκούς χρόνους εκτρέφονταν εκεί δίπλα βόδια όπως φαίνεται από μία επιγραφή που απαγορεύει τη ρίψη κοπριάς στα δυτικά του ναού(!).
Το Αρρηφόριο με την αυλή του από τα νοτιοδυτικά. Στην αυλή διακρίνεται η μικρή κλίμακα που οδηγούσε στην πόλη.
Το ιερό του Πανδίονος. Αφιερωμένο στον μυθικό ήρωα και βασιλιά Πανδίονα, γιο του Εριχθόνιου ή του Κέκροπα. Σε αυτό πραγματοποιούσε τις διάφορες τελετές της η Πανδιονίδα φυλή (μία από τις 10 φυλές των Αθηνών). Στη θέση του βρίσκεται σήμερα το παλιό Mουσείο της Ακρόπολης.
